Istota procesu karnego

PROCES KARNY stanowi przewidziane prawem zachowanie organów państwowych

 i pozostałych uczestników, zmierzające do wykrycia i ustalenia czynu przestępnego i jego sprawcy oraz do wymierzenia mu kary lub zastosowania innych środków, albo w razie stwierdzenia braku przestępstwa, sprawstwa lub istnienia okoliczności wyłączających odpowiedzialność, do uniewinnienia oskarżonego. W stosunku do terminu „proces karny” używa się zamiennie nazwy „postępowanie karne”. Takie stanowisko znajduje oparcie 

w ustawodawstwie, w nazwie aktu prawnego regulującego proces karny, jakim jest Kodeks postępowania karnego.

ŹRÓDŁA PROCESU KARNEGO

- kodeks postępowania karnego wraz z przepisami wprowadzającymi

- Konstytucja RP – zawarte są tu podstawowe zasady procesowe, takie jak: prawo do obrony domniemanie niewinności, jawność procesu, dwuinstancyjność postępowania sądowego

- ratyfikowane umowy międzynarodowe

- przepisy ustrojowe określające organizację sądów, prokuratury, adwokatury, radców prawnych, organów ścigania

- przepisy kodeksu postępowania cywilnego w zakresie określonym przez kodeks postępowania karnego

- akty wykonawcze

CEL PROCESU KARNEGO

Celem procesu karnego jest rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu. Dla osiągnięcia powyższego celu muszą być przewidziane odpowiednie środki i mechanizmy procesowe, zawarte w przyjętym modelu prawa karnego procesowego.
W obowiązującym Kodeksie postępowania karnego w art. 2 § 1pkt 1 podkreśla się, że przepisy tego kodeksu mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby sprawca został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna, tej odpowiedzialności nie poniosła.

ZASADY W POSTĘPOWANIU KARNYM

- zasada prawdy materialnej (obiektywnej) – zgodnie z nią wszelkie rozstrzygnięcia organów procesowych powinny być oparte na prawdziwych ustaleniach faktycznych;

- zasada swobodnej oceny dowodów - organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego (art. 7 KPK);

- zasada obiektywizmu - organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego (art. 4 KPK);

- zasada bezpośredniości;

- zasada skargowości – postępowanie wszczynane jest na żądanie uprawnionego oskarżyciela;

- zasada kontradyktoryjności - kontradyktoryjność w ogólności dotyczy postępowania sądowego, w którym biorą udział przeciwne strony o, w miarę możliwości, równych uprawnieniach, reforma procedury karnej z 2015 r. realizowała najpełniej dotąd model kontradyktoryjny, obowiązywała jednak niecały rok, bo kolejna reforma z 2016 r. przywróciła proces do modelu mieszanego o cechach inkwizycyjności;

- zasada legalizmu - organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia 

i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia - o czyn ścigany z urzędu (art. 10 § 1 KPK);

- zasada oportunizmu - zasada przeciwna do zasady legalizmu, jest ogólnie określona w art. 10 § 2 KPK, przykładem zasady oportunizmu jest umorzenie absorpcyjne;

- zasada domniemania niewinności – oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem;

- zasada jawności – sentencja wyroku, oraz, co do zasady, rozprawa, są jawne;

- zasada in dubio pro reo – wszelkie niedające się usunąć wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego (art. 5 KPK);

- zasada prawa do obrony - oskarżony ma prawo bronić się sam i korzystać z pomocy obrońcy;

- zasada szybkości postępowania - rozstrzygnięcie sprawy powinno nastąpić w rozsądnym terminie (art. 2 § 1 pkt 4 KPK).

PRZESŁANKI PROCESOWE

1.      Przesłanki procesu

Stany warunkujące dopuszczalność bądź wszystkich stadiów procesu, bądź tylko niektórych. Wśród nich można wyróżnić przesłanki warunkujące:

- Postępowanie przygotowawcze, jurysdykcyjne i wykonawcze np. śmierć oskarżonego (wyłącza dopuszczalność wszystkich stadiów procesu);

- Postępowanie przygotowawcze i jurysdykcyjne np. wniosek o ściganie;

- Postępowanie jurysdykcyjne (główne i apelacyjne) np. akt oskarżenia;

- Tylko postępowanie apelacyjne np. skarga apelacyjna

- Postępowanie wykonawcze np. uprawomocnienie się wyroku.

            2. Przesłanki czynności procesowych

Stany prawne, które warunkują dopuszczalność poszczególnych czynności procesowych, np. art. 258 § 1-3 wymienia przesłanki tymczasowego aresztowania

3. Przesłanki pozytywne

Stany, które muszą istnieć, aby postępowanie mogło się toczyć  czyli aby proces był dopuszczalny

1.      Przesłanki negatywne

Tzw. przeszkody procesowe, powodujące niedopuszczalność wszczęcia i dalszego biegu procesu

2.      Przesłanki materialne

-  czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia,

- czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa,

- społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,

- ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze,

           

6. Przesłanki formalne

- oskarżony zmarł,

- nastąpiło przedawnienie karalności,

-   postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się,

-   sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych,

-   brak skargi uprawnionego oskarżyciela,

-  brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej,

STADIA PROCESU KARNEGO

wyróżnia się trzy stadia procesu karnego:

1. postępowanie przygotowawcze,

2. postępowanie jurysdykcyjne,

3. postępowanie wykonawczo-likwidacyjne

Postępowanie przygotowawcze, chociaż poprzedza postępowanie sądowe, jest

integralną częścią procesu karnego. Jak już wcześniej wspominaliśmy

postępowanie przygotowawcze ma na celu wstępne przygotowanie sprawy

do rozpoznania sądowego.

W ramach postępowania jurysdykcyjnego wyróżnić można dwa podstadia:

1. postępowanie główne  obejmujące pierwszoinstancyje rozpoznanie

sprawy,

2. postępowanie apelacyjne obejmujące kontrolę odwoławczą

w wypadku wniesienia apelacji

UCZESTNICY PROCESU KARNEGO

- organy procesowe ( prokurator, prezes sądu)

- strony procesowe (pokrzywdzony, oskarżyciel)

- przedstawiciele procesowi stron (obrońca)

- rzecznicy interesu społecznego,

- pomocnicy procesowi,

- osobowe źródła dowodowe, (świadkowie, biegli)

- pozostali uczestnicy procesowi (specjaliści, protokolanci, tłumacze)

TRYBY POSTĘPOWANIA KARNEGO

1.      Postępowanie przygotowawcze dzielimy na dwa formy: śledztwo i dochodzenie. Różnice między tymi formami postępowania przygotowawczego można sprowadzić do następujących elementów:

 a) kategorii czynu, co do którego prowadzone jest postępowanie przygotowawcze (śledztwo jest formą przewidzianą dla przestępstw najpoważniejszych),

b) organów prowadzących postępowanie,

c) czasu trwania,

 d) ewentualnie, co do zakresu przeprowadzonych czynności (zakres czynności przeprowadzonych w dochodzeniu może być ograniczony),

e) nadzoru sprawowanego przez prokuratora,

 f) uproszczenia formy niektórych czynności w dochodzeniu.

Rozróżniamy śledztwo obligatoryjne i fakultatywne. Ze śledztwem obligatoryjnym mamy do czynienia w tych przypadkach, kiedy to sam ustawodawca zdecydował, że postępowanie przygotowawcze musi być prowadzone bezwzględnie
w formie śledztwa. Natomiast ze śledztwem fakultatywnym mamy do czynienia
w tych przypadkach, kiedy prokurator w sprawie o czyn będący występkiem, co do którego prowadzone jest dochodzenie, tak postanowi ze względu na wagę  lub zawiłość sprawy.

2.      Postępowanie w niezbędnym zakresie jest faktycznym wszczęciem postępowania przygotowawczego. Czynności w ramach dochodzenia w niezbędnym zakresie mogą być dokonywane tylko w przeciągu 5 dni od dnia pierwszej czynności. Po zakończeniu czynności w niezbędnym zakresie może zostać wydana formalna decyzja o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia. Nie może być ona jednak traktowana jako akt inicjujący postępowanie, skoro rozpoczęło się ono z chwilą podjęcia wcześniejszych czynności. Pamiętać trzeba, że w przypadku braku podstaw do wydania formalnej decyzji o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia należy wydać postanowienie
o umorzeniu postępowania, a nie o odmowie jego wszczęcia, gdyż zostało ono zainicjowane czynnościami faktycznymi w niezbędnym zakresie. Nie można więc odmówić wszczęcia czegoś, co zostało już wszczęte i trwa.

3.      Postępowanie sprawdzające służy do podejmowania przedsięwzięć mających na celu potwierdzenie informacji o popełnieniu przestępstwa zawartych w zawiadomieniach, które dotarły do organów ścigania. Organ powołany do ścigania przestępstw może zażądać uzupełnienia w wyznaczonym terminie danych zawartych w zawiadomieniu
 o przestępstwie lub dokonać sprawdzenia faktów w tym zakresie. Czynności postępowania sprawdzającego mogą dotyczyć płaszczyzny merytorycznej (np. czy istotnie zdarzenie miało miejsce), oceny prawnej zdarzenia (czy zaistniały czyn jest przestępstwem) oraz problematyki procesowej (czy nie zachodzą przesłanki negatywne powodujące niedopuszczalność postępowania, np. przedawnienie karalności). Postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia albo o odmowie wszczęcia należy wydać najpóźniej w terminie 30 dni od daty otrzymania zawiadomienia.

TRYBY ŚCIGANIA

1.      Tryb ścigania z oskarżenia publicznego. Ściganiem tego typu przestępstw zajmuje się państwo, a stroną oskarżającą jest publiczny oskarżyciel np. prokurator. W ramach tego rodzaju przestępstw można rozróżnić

- Przestępstwa ścigane z urzędu- w ich przypadku każde uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa powoduje obowiązek jego ścigania.

- Przestępstwo ścigane na wniosek-przestępstwa tego rodzaju będą ścigane tylko gdy zażąda tego osoba pokrzywdzona.

2.      Tryb ścigania z oskarżenia prywatnego- akt oskarżenia przygotowuje, wnosi i popiera sam pokrzywdzony są to np. oskarżenia o zniesławienie,  zniewagę itp.